تعریف قیمت‌گذاری دستوری
قیمت‌گذاری دستوری زمانی است که دولت یا نهاد ناظر به جای مکانیسم عرضه و تقاضا، قیمت کالاها یا خدمات را به صورت قانونی تعیین می‌کند. این روش معمولاً برای کالاهای اساسی و حساس استفاده می‌شود.
اهداف اصلی
- کنترل تورم (خصوصاً در کالاهای اساسی)
- حمایت از اقشار کم‌درآمد
- ثبات‌بخشی به بازارهای حیاتی
- جلوگیری از احتکار و سودجویی
انواع قیمت‌گذاری دستوری
| نوع | مثال‌ها | ویژگی‌ها |
| سقف قیمت | بنزین، دارو | قیمت حداکثر مجاز |
| کف قیمت | محصولات کشاورزی | حداقل قیمت تضمینی |
| قیمت ثابت | نان، شیر | عدم تغییر در بلندمدت |
اثرات مثبت
✅ کاهش نوسانات قیمت در کوتاه‌مدت
✅ افزایش دسترسی اقشار ضعیف به کالاهای اساسی
✅ جلوگیری از انحصار در بازارهای خاص
اثرات منفی و مخرب
⚠️ کمبود کالا (تقاضا > عرضه)
⚠️ رشد بازار سیاه (با قیمت‌های بالاتر)
⚠️ کاهش کیفیت محصولات (توسط تولیدکنندگان)
⚠️ کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری در صنایع مربوطه
مثال‌های واقعی در ایران
| کالا | قیمت دستوری | قیمت بازار آزاد | نتیجه |
| داروها | تعیین شده توسط وزارت بهداشت | ۲-۳ برابر در بازار سیاه | کمبود داروهای خاص |
| آرد و نان | قیمت ثابت دولتی | – | بار مالی سنگین برای بودجه |
| بنزین | سهمیه‌بندی و قیمت دولتی | ۴-۵ برابر در بازار آزاد | قاچاق سوخت |
پیامدهای بلندمدت
- رشد واردات (به دلیل عدم صرفه تولید داخلی)
- کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های مشمول قیمت‌گذاری
- تحریف سیگنال‌های بازار و تخصیص ناکارآمد منابع
راهکارهای جایگزین
- یارانه نقدی به جای قیمت‌گذاری
- سیاست‌های تنظیم بازار (مانند ذخیره‌سازی استراتژیک)
- افزایش رقابت در بازارها
- سیستم کوپنی برای اقشار نیازمند
تحلیل اقتصادی
بر اساس نظریه اقتصاد خرد:
- قیمت‌گذاری دستوری تعادل بازار را برهم می‌زند
- باعث ایجاد مثلث رفاه (Deadweight Loss) می‌شود
- مازاد مصرف‌کننده را به شکل مصنوعی افزایش می‌دهد
جمع‌بندی
قیمت‌گذاری دستوری:
- ابزاری کوتاه‌مدت برای مدیریت بحران‌هاست
- در بلندمدت غیرکارآمد و پرهزینه است
- نیاز به سیاست‌های مکمل دارد تا اثرات منفی را کاهش دهد
